Kiedy dziecko może samo pójść do szkoły? Kiedy dziecko może zostać samo w domu?  Przegląd przepisów.

Stan prawny na 16.08.2022 r.

Kwestię sprawowania przez rodziców opieki nad dzieckiem należy rozpatrywać przez pryzmat co najmniej kilku aktów prawnych z różnych dziedzin prawa. Na pewno każdy rodzic wielokrotnie zastanawiał się kiedy może zostawić dziecko samo w domu, kiedy może posłać je samo do szkoły. Na większość tych pytań brak jest tak naprawdę jednoznacznej odpowiedzi. Poniżej postaram się dokonać analizy regulacji związanych z opieką nad dzieckiem w odniesieniu do jego wieku.

 Kiedy dziecko może samo iść do szkoły?

W przypadku samodzielnej podróży do szkoły należy opierać swoje rozważania o art. 106 Kodeksu wykroczeń, który stanowi:

„Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7 albo nad inną osobą niezdolną rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem, dopuszcza do jej przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia człowieka, podlega karze grzywny albo karze nagany.”

oraz w oparciu o art. 89 Kodeksu wykroczeń:

„Kto, mając obowiązek opieki lub nadzoru nad małoletnim do lat 7, dopuszcza do przebywania małoletniego na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego, podlega karze grzywny albo karze nagany.”

Zatem, należałoby przyjąć, że dziecko nie może samodzielnie maszerować do szkoły dopóki nie ukończy 7 roku życia. Co ciekawe, z ustawy Prawo o ruchu drogowym wynika, że dziecko poniżej 7 roku życia może poruszać się po drodze publicznej będąc pod opieką osoby, która ukończyła co najmniej lat 10, przy czym wymóg ten nie dotyczy strefy zamieszkania (art. 43 Prawa o ruchu drogowym).

Sprawa wydaje się zatem jasna, chociaż należy pamiętać, że jeśli rozwój naszego dziecka jest na takim poziomie, że może być ono uznane w danych okolicznościach za „osobę niezdolną rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem” z decyzją o samodzielnym posyłaniu do szkoły, jeśli droga jest obiektywnie niebezpieczna, powinniśmy powstrzymać się, aż dziecko będzie starsze. Stopień potencjalnego, obiektywnego niebezpieczeństwa powinien być zatem adekwatny do wieku. Inne będą niebezpieczeństwa dla sześciolatka a inne dla jedenastolatka.

Kiedy możemy zostawić dziecko samo w domu?

Z przytoczonych powyżej przepisów wynika, że dziecko do siódmego roku życia oraz osoba nie zdająca sobie sprawy z grożącego niebezpieczeństwa oraz osoba niezdolna się przed nim obronić powinna pozostawać pod właściwą opieką dorosłej osoby w bezpiecznych warunkach. Oczywiście powołane przepisy nie określają co powinniśmy rozumieć przez „niebezpieczeństwo”, dlatego liczni komentatorzy posiłkują się analizą orzecznictwa sądowego, które nie jest jednolite. W Wyroku z 23.09.2015 r., IX W 2745/15, LEX nr 1864548. Sąd Rejonowy w Olsztynie uznał, że: „W ocenie Sądu przebywanie kilkuletnich dzieci pod opieką dwojga dorosłych będących pod tak znacznym wpływem alkoholu, że nie zdawali oni sobie sprawy z tego co wokół nich się dzieje z pewnością narażało ich na realne niebezpieczeństwo dla zdrowia a nawet życia.” W powyższym stanie faktycznym dzieci były zadbane i w trakcie wizyty funkcjonariuszy Policji oglądały bajki, mimo tego Sąd uznał, że stan upojenia alkoholowego rodziców, którzy zobowiązani byli do opieki uzasadnia odpowiedzialność z art. 106 kw i skazał rodziców odpowiednio na karę 10 i 15 dni aresztu warunkowo zawieszając orzeczona karę na okres 1 roku próby. Również w Wyroku SR w Olsztynie z 3.09.2014 r., IX W 2721/14, LEX nr 1911885 Sąd uznał, że pozostawanie rodziców małoletniego dziecka pod wpływem alkoholu naraża małoletnie na niebezpieczeństwo i uznał rodziców za winnych popełnienia czynu z art. 106 kw.

 Z wyroku SO w Olsztynie z dnia 17.12.2014 r. wynika natomiast, że okoliczności niebezpieczne dla zdrowia to np. przebywanie kilkumiesięcznego dziecka pod opieką rodziców będących pod znacznym wpływem alkoholu i doprowadzenie go do niedożywienia bądź odwodnienia, ale według tego samego sądu nie wypełnia znamion wykroczenia przebywanie dziecka pod opieką rodziców mających w wydychanym powietrzu stężenie alkoholu poniżej 0.2 mg/l.  Sąd stwierdził w treści swojego orzeczenia, że pomimo pozostawania rodziców w stanie po użyciu alkoholu nie była to okoliczność wyłączająca możliwość sprawowania opieki nad dzieckiem ani narażająca je na niebezpieczeństwo, wobec czego nie doszło tutaj do popełnienia wykroczenia. Sąd Rejonowy w Olsztynie w Wyroku z 26 lutego 2015 r. IX W259/15 (LEX 1864793) uznał, że pozostawienie kilkuletnich dzieci samych w domu na kilka godzin nie wypełnia znamion wykroczenia z art. 106 kw, natomiast SO w Krośnie w Wyroku z dnia 12.03.2019 r., II Ka 55/19, (LEX nr 2763953),  uznał, że przejście małoletniego dziecka z jednej klatki do drugiej bez opieki i wiedzy rodzica również nie stanowi narażenia go na niebezpieczeństwo i nie wypełnia znamion wykroczenia z art. 106 kw.

Podsumowując, każdy przypadek pozostawania dziecka bez opiekuna bądź nadzoru lub pod opieką rodzica albo opiekuna niezdolnego do sprawowania opieki może być oceniony inaczej. Do jakiegokolwiek postępowania w sprawie o wykroczenie dochodzić będzie zazwyczaj wówczas kiedy małoletni zostanie realnie narażony na obiektywnie istniejące niebezpieczeństwo, dojdzie do wypadku lub osoba mająca wiedzę o pozostawaniu bez opieki lub pod niewłaściwą opieką dziecka do lat 7 lub starszego, które nie będzie w stanie uchronić się przed potencjalnym niebezpieczeństwem, zawiadomi o tym fakcie odpowiednie organy. W doktrynie wskazuje się, że okolicznością niebezpieczną może być już samo pozostawienie małoletniego dziecka bez nadzoru i z dostępem do kuchenki gazowej, jednakże zawsze będzie to poddawane ocenie. Dostęp do kuchenki gazowej może być uznany za okoliczność niebezpieczną dla dziecka w wieku lat 3 pozostawionego bez opieki, a niekoniecznie w okolicznościach danego rodzaju dla dziecka w wieku lat 7.

Należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną istotną kwestię. Przepis art. 106 kodeksu wykroczeń wyznacza co prawda granicę wieku poniżej której nie możemy dopuścić do przebywania w okolicznościach niebezpiecznych, jednakże zakaz przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dotyczy także innej osoby „niezdolnej rozpoznać lub obronić się przed niebezpieczeństwem”. To znaczy, że jeśli dziecko jest starsze, ale niebezpieczeństwo jest tego rodzaju, że nie rozpoznaje ono niebezpieczeństwa lub nie jest się w stanie przed nim obronić, osoba zobowiązana do opieki, w tym rodzic, również może ponieść odpowiedzialność z art. 106 kw.  Zatem wskazana granica wieku 7 lat, nie jest granicą bezwzględną.

Kiedy rodzic bądź opiekun poniesie odpowiedzialność karną za porzucenie dziecka?

Odpowiedzialność karna za przestępstwo porzucenia to zupełnie inny „kaliber” odpowiedzialności.

Zgodnie z art. 210 Kodeksu karnego:

• 1. Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o małoletniego poniżej lat 15 albo o osobę nieporadną ze względu na jej stan psychiczny lub fizyczny osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.
• 2. Jeżeli następstwem czynu jest śmierć osoby określonej w § 1, sprawca podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.

Brzmienie tych przepisów i wskazany w nich wymiar kary większość z rodziców zapewne przyprawiła o gęsią skórkę. Oczywistym jest jednak, że nie każde pozostawienie małoletniego dziecka poniżej 15 roku życia bez opieki lub nadzoru będzie się kwalifikowało jako jego porzucenie i będzie się wiązało z poniesieniem odpowiedzialności karnej przez rodzica czy opiekuna powołanego do opieki. „Sąd Najwyższy w Wyroku z 4.06.2001 r., V KKN 94/99, że „Porzucenie […] oznacza działanie polegające na opuszczeniu dziecka lub osoby nieporadnej, połączone z zaprzestaniem troszczenia się o nią, bez zapewnienia jej opieki ze strony innych osób. Do istoty «porzucenia» należy więc pozostawienie osoby, nad którą miałaby być roztoczona opieka, własnemu losowi, przy czym chodzi tu nie tylko o zaniechanie opieki nad osobą małoletnią lub nieporadną, lecz także o uniemożliwienie takiej osobie udzielenia natychmiastowego wsparcia”.

Powyżej, przy analizie przepisów z prawa wykroczeń wyróżniano sytuację kiedy pozostawienie kilkuletnich dzieci na czas wyjścia na zakupy nie stanowi czynu zabronionego. Rodzic wychodzący na zakupy zazwyczaj nie ma zamiaru porzucenia swoich dzieci, jak również nie przestaje się o nie troszczyć. Istota czynu z art. 210 kk polega zatem na pozostawieniu małoletniego lub osobę nieporadną „samemu sobie”, „zdanego na siebie”, czy też „własnemu losowi”.

Przestępstwo z art. 210 Kodeksu karnego można popełnić wyłącznie umyślnie, z zamiarem bezpośrednim lub ewentualnym. Oznacza to, że osoba popełniająca taki czyn chce go popełnić i działa w tym kierunku (zamiar bezpośredni) lub co prawda popełnić go nie chce, ale godzi się z tym, że mimo wszystko dochodzi do jego popełnienia lub nie ma pewności co do wieku czy nieporadności osoby pozostającej pod opieką a jednak godzi się na jej porzucenie (zamiar ewentualny). Nadto sprawca musi mieć świadomość, iż jego powinnością jest troszczenie się o osobę małoletnią lub nieporadną.

Powyższe oznacza, że małoletni poniżej 15tego roku życia powinien mieć zaspokojone potrzeby, a także rodzice (opiekunowie) powinni się o niego w sposób właściwy troszczyć oraz zapewniać mu opiekę osób dorosłych, do których w razie potrzeby będzie mógł się zwrócić. Czy doszło do przestępstwa porzucenia Sąd ocenia w realiach konkretnej sprawy, uwzględniając okoliczności pozostawienia małoletniego lub osoby nieporadnej bez opieki lub nadzoru czy też zaspokojonych potrzeb. Czyn zabroniony z art. 210 kk często pozostaje w tzw. zbiegu z art. 160 kk – tj. przestępstwem narażenia innej osoby na niebezpieczeństwo, jak również w zależności od okoliczności przepisami określającymi znamiona czynów spowodowania lekkiego, średniego lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu jeśli do takiego uszczerbku dojdzie (art. 156-157 kk). Czy to oznacza, że dziecko pozostawione w domu na czas wyjścia rodzica jest w myśl przepisów karnych dzieckiem porzuconym?

„Pozostawienia małego dziecka w mieszkaniu przez matkę, która chce w tym czasie dokonać zakupów, nie należy utożsamiać z porzuceniem, o którym mowa w art. 210. Natomiast pozostawienie przez osobę zobowiązaną dziecka czy osoby nieporadnej fizycznie lub psychicznie na kilka dni czy nawet kilkanaście godzin i udanie się w tym czasie do innej miejscowości może być uznane za porzucenie. Za przyjęciem powyższego stanowiska przemawia, fakt, że w pojęciu porzucenia, inaczej niż przy pozostawieniu, występuje też czynnik podmiotowy, wyrażający się brakiem zainteresowania losem pozostawionego bez opieki.” J. Jodłowski, M. Szewczyk [w:] Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Część I. Komentarz do art. 117-211a, red. W. Wróbel, A. Zoll, Warszawa 2017, art. 210.

Oczywiście o tym, czy pozostawienie dziecka bez opieki lub nadzoru będzie stanowiło czyn zabroniony będzie też świadczył stopień społecznej szkodliwości. Nie jest bowiem przestępstwem czyn, którego społeczna szkodliwość jest znikoma. Istotne znaczenie będą miały wiek dziecka, jego stopień samodzielności oraz czas pozostawienia małoletniego bez opieki lub nadzoru, a także zamiar osoby zobowiązanej do troszczenia się o nie.

Decydując się na pozostawienie dziecka czy też osoby nieporadnej bez opieki/nadzoru/odpowiedniego wsparcia i troski każdy powinien rozważyć czy osobie tej grozi niebezpieczeństwo, na ile jej stan fizyczny i psychiczny pozwala na pozostawienie jej bez opieki lub nadzoru oraz czas, na który osoba ta pozostanie bez dorosłego, sprawnego opiekuna. Należy pamiętać, że granice pomiędzy brakiem czynu zabronionego, popełnieniem wykroczenia z art. 106 Kodeksu wykroczeń i przestępstwa z art. 210 Kodeksu karnego może okazać się płynna i każda sytuacja powinna zostać rozpatrzona indywidualnie. Na zakończenie należy jedynie zasygnalizować, iż nieprawidłowości w sprawowaniu opieki/nadzoru w związku z sprawowaniem władzy rodzicielskiej mogą wiązać się z koniecznością  jej ograniczenia lub pozbawienia przez  sąd rodzinny (patrz: Art. 109 kro i następne). Rodzic w określonych sytuacjach może także ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą za czyny małoletniego, z którymi związane jest wystąpienie szkody w oparciu o przepisy Kodeksu cywilnego (art. 426 kc i następne), a sam małoletni (nieletni) w razie popełnienia czynu zabronionego, może zostać uznany za zdemoralizowanego przez sąd rodzinny i ponieść z tego tytułu konsekwencje przewidziane w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich z dnia 26.10.1982 r. w zależności od rodzaju popełnienia czynu i stopnia jego społecznej szkodliwości oraz stopnia demoralizacji  nieletniego.

Niniejsze opracowanie nie wyczerpuje problematyki związanej z obowiązkami rodziców oraz opiekunów wobec podopiecznych z punktu widzenia prawa w pełni ze względu na obszerność materii. W razie wątpliwości co do kwestii związanych z opieką nad dzieckiem, zapraszam do kontaktu.